Bismillahir Rəhmanir Rəhim

Peyğəmbərin canişini kimdir? (1)

Müqəddimə

İmamət mövzusu o mövzulardandır ki, İmamiyyə şiələri və Əhli-sünnə arasında bu mövzuya yanaşma tamamilə fərqlənir. Şiələr etiqad edirlər ki, imamət vəzifəsi nübüvvət vəzifəsi ilə eynidir. Bu mənada ki, Allah təalanın peyğəmbərə canişin təyin etməsi, peyğəmbər təyin etməsi kimi vacibdir və insanların bu işdə (imam təyin etməkdə) heç bir rolu yoxdur. Əhli-sünnənin əqidəsi isə budur ki, imam təyin etmək insanların vəzifəsidir. Onlar seçilən imamda bəzi şərtləri və vəsfləri mötəbər bilirlər. Burada bəhs var ki, bəs görəsən peyğəmbərdən (sallallahu əleyhi və alih) sonra seçilən imam həmin şərt və vəsflərə uyğun idi yoxsa yox? Bu bəhsləri etməmişdən qabaq bir neçə mövzu ətrafında söhbət aparacağıq.

Görəsən peyğəmbərdən sonra canişin və xəlifə seçmək lazım idi ya yox?

Cavabında deyirik ki, İslam ümməti peyğəmbərdən sonra imamın seçilməsinin zəruri olmağında ittifaq etmişlər. Bu mətləb şiə və sünni alimlərinin fikirlərindən zahir olur. Məsələn, Hafiz ibn Həzm Əndəlusi özünün “əl-Fisalu fil-əhvai vəl-miləli vən-nihəl”  kitabında yazır: “Əhli-sünnə və Əhli-şiə firqələri, həmçinin Murciyə və Xəvaric də imamətin vacibliyi barədə ittifaq etmişlər.”[1] Beləliklə, bu nəticəyə gəldik ki, peyğəmərdən sonra imamın seçilməsinin zəruriliyində ixtilaf yoxdur. Görək imamət nədir və ona necə tərif vermişlər.

İmamət nədir?

Sünni və şiə alimləri ortaq olaraq imamətə bu cür tərif vermişlər: “İmamət din və dünya işlərində peyğəmbərə canişin olaraq ümumi rəhbərlikdir.”[2] Beləliklə, imam peyğəmbərdən sonra ümmətin itaət etməli olduğu şəxsdir. Həmçinin, imam peyğəmbərdən sonra onun işini icra etməli idi, bu fərqlə ki, o, peyğəmbər deyildi.

Şiə əqidəsinin imamətə baxışı:

İmamiyyə firqəsi bu tərifin imaməti tamamilə əhatə etmədiyini demiş, bəzi əlavələri əlavə etməyi lazım bilmiş və onları öz əqidələrindən hesab etmişdir. Əhli-sünnənin də bəzi alimləri tərifdə bu əlavələrin səhih olduğunu etiraf etmişlər. Şiələr deyirlər ki, nübüvvət məqamı üçün nə sabit olmuşdusa, imamət üçün də həmin şeylər sabit olmalıdır. Qeyd etdiyimiz kimi peyğəmbərlik məqamı imamlıq məqamı ilə eynidir. Bir fərqlə ki, imama vəhy gəlmir. Buna görə də peyğəmbər üçün olan təkvini və təşrii vilayət, imam üçün də olmalıdır.

İmamın da təkvini vilayəti var. Bu mənada ki, imam yer üzündə olan hər şeydən istədiyi kimi istifadə edə bilər. Təbii ki, bu haqqı ona Allah vermişdir və bu Allahın izni ilə gerçəkləşir. Təşrii vilayət isə bu mənadadır ki, bütün din və dünya işlərində əmr, o cümlədən nəhy (qadağa) hökmü vermək onun əlindədir. Ümmətdən heç bir kəs onun hökmlərindən boyun qaçıra bilməz. Əlbəttə, əhli-sünnə alimləri arasında İrfan və Təsəvvüf məktəbinin ardıcılları təkvini vilayəti imamlar üçün şərt bilmişlər. Çünki, onlar təkvini vilayəti bütün Allah övliyaları üçün şərt bilirlər. Həmçinin, əslində Əhli-Beyt (əleyhimussalam) imamlarını, həqiqətdə imam kimi yox, böyük övliyalar kimi tanımışlar. Şiələrin imamlar üçün vacib bildiyi digər məqam budur ki, imamda hökümət və fərmanvermə, həmçinin ilahi hökm və qanunları icra etmək səlahiyyəti vardır.

Bəziləri bu məqamda səhv edib deyirlər ki, hökümət və imamət məqamı eyni həqiqətdir. Əslində bu belə deyildir. Bu iki sözü sinonim olaraq bilmək sadə bir səhvdir. Hökümət imamın məqamlarından biridir və bəzən imamın əlində olur, məsələn İmam Əli və İmam Həsən Müctəbanın (əleyhimassalam) hakimiyyəti kimi. Həmçinin bəzən də imamın əlində olmur, məsələn, digər imamlar kimi. Onlar zalim və qəddar hökümət vaxtında ya zindanlarda, ya da onların təzyiqləri altında olmuşlar. Və ya indiki dövr kimi ki, imam hal-hazırda “qeybət pərdəsinin” arxasındadır. Zahirən imamın hakimiyyəti yoxdur, amma həqiqətdə imamət məqamı mövcuddur. Halbuki, hakimiyyətdə deyil.

İmamət və usulid-din

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi imamət məsələsində şiə məzhəbinin baxışı sünni məktəbinin baxışından fərqlənir. Həmin fərqlərdən biri də bu bəhsdədir ki, görəsən imamət üsulid-dindəndir, yoxsa furuid-dindən? Əhli-şiənin etiqadı budur ki, imamət usulid-dindəndir. Bunun üçün dəlillər qeyd olunmuşdur ki, onlardan bəzilərini sadə şəkildə təqdim edirik:

1. Şəksiz, imamət bəhsi nübüvvət bəhsinin davamıdır. Çünki, qeyd etdik ki, imam din və dünya işlərində peyğəmbərin davamçısıdır. Demək, imamət bəhsi nübüvvətin rüknlərindəndir. Belə ki, imam peyğəmbərdən sonra ümmətə rəhbərlik edir və nəticədə hər ikisi də rəhbərlikdir. Sadəcə nübüvvət vəhyi çatdıran, imamət isə vəhyi qoruyan rəhbərlikdir. Hər o şey ki, nübüvvətin ruknudur və ona etiqad bəsləmək vacibdir deməli, usulid-dindəndir.
2. İmamət dinin əsaslarından biridir. Bu barədə peyğəmbərin (sallallahu əleyhi və alih) hədisi məşhurdur: “Kim zəmanəsinin imamını tanımadan ölsə, cahiliyyət dövründə ölmüş şəxs kimidir.” Sünni və şiə alimləri bu hədisi öz kitablarında Peyğəmbərdən (sallallahu əleyhi və alih) nəql etmişlər. Məlumdur ki, cahiliyyət dövründə ölməkdən məqsəd, küfr və nifaq halında ölməkdir. Hər o şey ki, ona cahil olmaq insanı küfrə və nifaqa aparır, o, gərək usulid-dindən olsun. Eyni zamanda furuid-dindən olan məsələlər insanı bu sərhəddə yaxınlaşdırmır. Əlbəttə, əhli-sünnə alimləri arasında imaməti dinin əsaslarındann bilən bəziləri var. Məsələn, Qazi Nasiruddin Beyzavi imaməti usulid-dindən bilmişdir. Lakin, əhli-sünnənin əksər alimləri imamətin furuid-dindən olmasında ittifaq etmişlər.

Gərək bəhs olunsun ki, peyğəmbərdən sonra imam kim olmalı idi? Çünki, biz onu tanımalı, nəhy və əmrlərinə diqqətlə yanaşmalı və onu özümüzə nümunə bilməliyik. Çünki, o, peyğəmbərin naibi və xəlifəsidir. Bəhsin davamında yuxarıda verilən suallar və bu barədə olan şübhələr cavablandırılacaqdır.

İmamətdə araşdırma aparmağın zəruriliyi

Bəzən deyirlər ki, imamət bəhsi tarixi bir bəhsdir və bu gün İslam ümmətinin daha mühüm bəhs mövzuları var. Ona görə gərək həmən mövzularda bəhs aparılsın. Təbii ki, bu sözlərin heç bir əsası yoxdur. Bunun cavabında belə deyirik ki, insan həyatında onun üçün ən mühüm olan şey onun əqidəsidir. İmamın kimliyi və imamət bəhsini aparmaq çoxlu elmi nəticələr verir. Aqil insan daim onu tanımaq istəyir. Çünki, onu tanımamaq dinin üsulunun sual altına düşməsinə səbəb olur. İnsan gərək imamı əməl məqamında da tanısın və ona tabe olsun. Çünki, imam peyğəmbərin naibidir. Buna görə o, insan üçün bəzi fərdi və ictimai təkliflər təyin edə bilər. İnsan onu tanımasa bu təkliflərdən qafil olar və nəticədə zəlalətə uğrayar. Həmçinin, insan gərək imamın kimliyində də təhqiqat aparsın. İmamı tanıyandan sonra onun ardıcılı olsun və  bəndəlik məqamında kamilliyə çatsın. Hal belə olduqda, necə ola bilər ki, bu cür mövzuda bəhs aparmaq və onu araşdırmaq tarixi, dəyərsiz bir bəhs olsun? Bəli, yaradılışın hədəfindən bixəbər olanlar və o hədəfə çatmaq üçün amilləri dərk etməyənlər, İmamət mövzusunu dəyərsiz və tarixi bir bəhs kimi qələmə verə bilərlər. Lakin, Qurani irşadlardan xəbərdar olanlar isə yaradılışın hədəfinə çatmaqda imaməti əsas amil bilmişlər.

İmamət mövzusunda araşdırma aparmaq İslami vəhdəti zədələyirmi?

Bəziləri iddia edirlər ki, imamət bəhsini araşdırmaq İslami vəhdətə xələl gətirir. Müsəlmanlar arasında olan vəhdət daim qorunmalıdır. Lakin, imaməti qəbul etməyən zahirdə müsəlman olsa belə, həqiqətdə küfr etmişdir. Buna görə bəziləri bu mövzuda olan bəhsləri araşdırmağı kənara atmışdır. İddia edənlər bu sözlərinə Qurani Kərimin Ali-İmran surəsinin 103-cü ayəsini dəlil gətirirlər:

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

“Hamılıqla Allahın ipindən yapışın, ayrılmayın və Allahın nemətini xatırlayın ki, bir zaman siz düşmən idiniz, Allah qəlbləriniz arasında ülfət yaratdı. Allahın neməti ilə siz qardaş oldunuz. Siz oddan olan bir uçurumun kənarında ikən, O, sizi oradan xilas etdi. Allah ayələrini sizin üçün bu şəkildə aydınlaşdırır ki, haqq yola yönəlmiş olasınız.”

Bu irada cavabımız budur ki, əvvəla bu ayə bütün müsəlmanlara aiddir. Müsəlman isə şəhadəteyni deyən şəxslərə deyilir. Bizim fəqihlər də şəhadəteyn deyən şəxslərin malının, canının, namusunun haram olduğunu demişlər. Lakin, gərək vəhdətin bir hüdudu olsun. Yoxsa bu vəhdətdən kim necə gəldi istifadə edəcək və həqiqətdə əsli bilinməyəcək ki, vəhdət nədir. Həmçinin, Allah Təala ayədə istiarə (məcaz) etmişdir. Bəs əslində “ip” nədir? Məlum məsələdir ki, ipin iki tərəfi var. Bir tərəfi Allahdadırsa, digər tərəfi də yerdədir. Hədislərə əsasən Allahın yerdə olan ipi Allahın kitabı və Əhli-Beytdir (əleyhimussəlam). Belə nəticəyə gəldik ki, imamət bəhsi nəinki İslami vəhdətə zərər vurmur, həttə əqli və nəqli dəlillərlə, peyğəmbərdən sonra kimə itaət olunmalı olduğunu, xilafətin və niyabətin nə olduğunu aydınlaşdırır.

Həzrət Əli (əleyhissalam)  və Əbu Bəkr arasında fikir ayrılığı olmuşdurmu?

Bəzən iddia edirlər ki, Həzrət Əli ibn Əbu Talib (əleyhissalam) və Əbu Bəkr ibn Əbu Quhafə arasında heç bir fikir ayrılığı və ixtilaf olmamışdır. Onlar bunu isbat etmək üçün özlərindən bir neçə dəlil gətirirlər.

1. İmam Əli (əleyhissalam) Əbu Bəkr, Ömər və Osmana beyət etmişdir. Bu səbəbdən onlar arasında heç bir ixtilaf mövcud olmamışdır.
2. İmam həmişə oların namazında onlara iqtida etmiş və bunu qəbul etmişdir.
3. İmam Əli (əleyhissalam) və üç xəlifənin ailə üzvləri arasında evliliklər olmuşdur.
4. Həzrət Əli öz övladlarına Əbu Bəkr, Ömər, Osman adı qoymuşdur. Əgər düşmənçilik olsaydı, Həzrət bu işi görməzdi.
5. İmam Əlinin (əleyhissalam) Əbu Bəkr və Öməri təriflədiyi hədislər nəql olunmuşdur.
6. Əli ibn Əbu Talib (əleyhissalam) müsəlmanların vəhdətinə görə öz haqqının getməsinə göz yummuşdur.

Elə ki, bu altı müddəanı bildik, meydana aşağıdakı suallar çıxır:

1. Beyət nədir?
2. Görəsən İmam Əli (əleyhissalam)  və üç xəlifə arasında beyət həqiqətən olmuşdurmu?
3. Əgər arada beyət olmuşdursa, bu necə baş vermişdir?
4. Bu beyət nə zaman olmuşdur?
5. Görəsən imamət beyət ilə sabit ola bilərmi?

Biz Əmirəl-möminin Həzrət Əlinin (əleyhissalam)  imamətini isbat etmək üçün üç dəlildən – Qurani-Kərim, peyğəmbərin (sallallahu əleyhi və alih) sünnəsi və əqldən istifadə edəcəyik. Əqli qaydadan məqsədimiz, fəziləti olmayan şəxsin, fəziləti daha çox olan şəxsdən qabağa salınmasının pisliyidir. Bu işin qəbihliyini hətta sünnilərin ən sərt alimlərindən olan İbn Teymiyyə belə qəbul etmişdir.

Əhli-sünnə isə Əbu Bəkrin imamətinə açıq-aşkar dəlilin olmadığını qəbul etmiş, onun xəlifəliyinin səhabələrin söz birliyinə görə sabit olduğunu demişlər.

Beyət nədir?

Beyət bir qərar üzərində ictimai olaraq toplanmaqdır. Bu mənada ki, bir qrup fərd-fərd bir nəfərdə beyət etməyə cəm olsun. Məsələn, bir şəhərin sakinləri bir nəfərə beyət edirsə, bu o deməkdir ki, beyət olunan şəxs sakinlərin ehtiyacı olduğu şeyləri təmin etməlidir. Bununla yanaşı, beyət edənlər də həmin şəxsə canla, malla itaət etməlidirlər. Hər iki tərəf bir qərarda toplandıqdan sonra yuxarıda dediyimiz ictimai qərarlaşma həqiqətə çevrilir.

Əbu Bəkrə beyət nə cür olmuşdur?

Tarixi mənbələrdə qeyd olunduğu kimi Əbu Bəkrə ilk beyət edən şəxs Ömər ibn Xəttab olmuşdur. Ondan sonra mühacirlərdən bir, ya iki nəfər beyət etmişdir. Bundan sonra ənsardan bir neçə nəfər beyət etdi ki, onların birincisi Bəşir ibn Səd olmuşdur. Əbu Bəkrə beyət olunan zaman mühacirlərdən digərləri, ənsardan olan insanların çoxu və peyğəmbərin böyük səhabələrindən heç biri olmamış və Əbu Bəkrə beyət etməmişlər.  Mötəbər tarixi mənbələrdə yazılan məlumata görə Bəni-Saidə kölgəliyində (səqifədə) Əbu Bəkrə 4 nəfər beyət etmişdir:

1. Ömər ibn Xəttab
2. Əbu Huzeyfənin qulu Salim
3. Əbu Ubeydə
4. Nəcd əhlindən olan bir qoca[3]

Məlumdur ki, bu şəxslərin Əbu Bəkrə beyət etməsinə görə bütün ümmətə vacib deyildir ki, onlar da Əbu Bəkrə itaət etsinlər. Həmçinin bu dörd nəfərin Əbu Bəkrə beyət etməsi heç bir yolla digərlərinin də Əbu Bəkrin hakimiyyətinə razı olduqlarını isbat etmir.

Həzrət Əli (əleyhissalam) Əbu Bəkrə beyət etmişdirmi?                                 

Bəzən deyirlər ki, İmam Əli (əleyhissalam) Əbu Bəkrə beyət etmişdir. Ortaya dörd vəch çıxır ki, onları çox qısa şəkildə sizlərə çatdırırıq:

1. İlk olaraq bu iddia gərək araşdırılsın.
2. Əgər qəbul etsək ki, İmam Əli (əleyhissalam) əlini Əbu Bəkrin əlinin üstünə qoymuşdur (Bu beyət etməyin nişanəsidir), haradan məlum olur ki, bu əllə görüşmək Əbu Bəkrə itaəti lazım tutur?  Əgər bir kəs desə ki, hər bir beyət edən şəxs öz hərəkətləriylə beyət etdiyini izhar edir. Həzrət Əlinin də (əleyhissalam) Əbu Bəkrlə görüşməsi, beyət etdiyini izhar etməsinə işarədir. Cavabında deyərik: Həzrət Əli (əleyhissalam) “Şiqşiqiyyə” xütbəsində buyurmuşdur: “Allaha and olsun ki, Əbu Bəkr ibn əbu Quhafə canişinlik və xilafət məqamını özünə götürdü, halbuki bu onun haqqı deyildi”.
3.  Üçüncü budur ki, əgər İmam Əli (əleyhissalam)  və Əbu Bəkr arasında beyət olsaydı, bunu tarixçilər nəql edərdilər. Halbuki, Həzrət Əliyə (əleyhissalam) heç vaxt Əbu Bəkrin xilafətindən razılıq nisbəti verilməmişdir. Ağıl sahibləri üçün İbn Quteybənin “əl-İmamətu vəs-siyasə” kitabına müraciət etmək kifayət edər. Bəzən Əhli-sünnə bu məsələnin qəbul etməkdən qaçmaq üçün bir yol tapmır. Buna görə bu kitabın İbn Quteybəyə nisbət verilməsini inkar edirlər. Bu yol da onların dərdlərinə dərman olmur. Çünki, məlumdur ki, bu kitab İbn Quteybəyə məxsusdur. Əhli-Sünnənin böyük alimləri bəzi mətləblər nəql etmişlər ki, onların səhihliyini İbn Quteybəyə nisbət vermişlər.[4]
4. Digər məqam budur ki, əgər bu beyət baş versə də Səhih-Buxarinin nəqlinə əsasən Həzrət Fatimənin (əleyha salam) şəhadətindən sonra baş vermişdir. Əhli-Sünnənin də nəqlinə əsasən Həzrət Zəhra (əleyha salam) peyğəmbərin şəhadətindən altı ay sonra şəhid olmuşdur. Beləliklə, Həzrət Əli (əleyhissalam) bu uzun müddətdə niyə görə beyət etmədi?

Bütün bu qeyd etdiklərimiz onu göstərir ki, İmam Əli (əleyhissalam) əslində Əbu Bəkrə beyət etməmişdi.

Sonda sözümüzü İmam Əlinin (əleyhissalam) Nəhcül-Bəlağədəki bir sözü ilə bitiririk: “Peyğəmbərin vəfatından və köməkçilərin vəfasızlığından sonra öz ətrafıma baxdım. Ailəmdən başqa bir köməkçi görmədikdə, onların ölümə verilməsinə razı olmadım. Tikanlı gözlə gözümü yummağa, sümük qalan boğazla hadisələrin acı şərbətini içməyə məcbur oldum. Öz qəzəbimi uddum, hənzəl otundan da acı olan səbr şərbətini içərək, səbri özümə peşə etdim”.[5]

Məqalənin ardı var

Məqalə Ayətullah Seyid Əli Milaninin “Peyğəmbərin canişini kimdir?” kitabı əsasında yazılmışdır.

Baqir Cəfəri

besiret.az